Όταν το προσωρινό παύει να είναι προσωρινό
Η έννοια της έκτακτης ανάγκης εμφανίζεται πάντα ως κάτι παροδικό. Οι κυβερνήσεις την επικαλούνται για να αντιμετωπίσουν μια κρίση που, υποτίθεται, έχει αρχή και τέλος. Ωστόσο, στην πράξη, η προσωρινότητα σπάνια τηρείται. Τα μέτρα παραμένουν, οι εξουσίες διευρύνονται και η επιστροφή στην κανονικότητα καθυστερεί επ’ αόριστον.
Η μετάβαση αυτή δεν συμβαίνει με ένα αποφασιστικό βήμα. Συμβαίνει σταδιακά, σχεδόν ανεπαίσθητα. Κάθε παράταση παρουσιάζεται ως λογική. Κάθε εξαίρεση μοιάζει αναγκαία. Έτσι, το έκτακτο μετατρέπεται σε νέα βάση λειτουργίας της πολιτικής.
Η κρίση ως πολιτικό περιβάλλον
Οι σύγχρονες κοινωνίες ζουν σε διαρκή αίσθηση κρίσης. Οικονομικές αναταράξεις, υγειονομικές απειλές, γεωπολιτικές εντάσεις και ζητήματα ασφάλειας διαδέχονται το ένα το άλλο. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, η έκτακτη ανάγκη παύει να είναι εξαίρεση και γίνεται μόνιμο πλαίσιο.
Όταν η κρίση παρουσιάζεται ως συνεχής, η πολιτική οργάνωση προσαρμόζεται. Οι διαδικασίες επιταχύνονται, η διαβούλευση περιορίζεται και η αποτελεσματικότητα τίθεται πάνω από τη συμμετοχή. Η κοινωνία συνηθίζει αυτή τη λειτουργία, επειδή δεν βλέπει εναλλακτική.
Η θεσμική διεύρυνση της εξουσίας
Η έκτακτη ανάγκη προσφέρει στις κυβερνήσεις ένα ισχυρό επιχείρημα για τη διεύρυνση των αρμοδιοτήτων τους. Μέτρα που υπό κανονικές συνθήκες θα συναντούσαν αντιστάσεις εφαρμόζονται με ευκολία, επειδή συνοδεύονται από το βάρος της απειλής.
Οι θεσμοί δεν καταργούνται. Συνεχίζουν να λειτουργούν, αλλά σε διαφορετικό ρυθμό. Η εκτελεστική εξουσία αποκτά προβάδισμα, ενώ οι μηχανισμοί ελέγχου μετατίθενται χρονικά. Η πολιτική ζωή προσαρμόζεται στην ανάγκη της ταχύτητας.
Η κοινωνική αποδοχή της παράτασης
Οι πολίτες αποδέχονται την παράταση των μέτρων όχι επειδή αγνοούν τις συνέπειες, αλλά επειδή φοβούνται την επιστροφή της κρίσης. Κάθε συζήτηση για άρση περιορισμών συνοδεύεται από το ερώτημα του ρίσκου. Η αβεβαιότητα λειτουργεί αποτρεπτικά.
Σε αυτό το πλαίσιο, η κανονικότητα επαναπροσδιορίζεται. Ό,τι κάποτε θεωρούνταν προσωρινό, γίνεται ανεκτό ως μόνιμο. Η κοινωνία μαθαίνει να ζει με περιορισμούς που δεν ονομάζονται πια έτσι.
Το πρώτο στάδιο της παγίωσης
Η παγίωση της έκτακτης ανάγκης ξεκινά πάντα με μικρές παρατάσεις. Λίγες εβδομάδες ακόμη. Λίγοι μήνες ακόμη. Κάθε φορά, η επιστροφή στην προηγούμενη κατάσταση φαίνεται πρόωρη ή επικίνδυνη.
Αυτό το πρώτο στάδιο είναι καθοριστικό. Εκεί διαμορφώνεται η νέα ισορροπία, πριν ακόμη η κοινωνία συνειδητοποιήσει ότι η εξαίρεση έχει αρχίσει να μοιάζει μόνιμη.
Οι θεσμικοί μηχανισμοί που παγιώνουν την εξαίρεση
Η μετάβαση από την έκτακτη ανάγκη στη μόνιμη πολιτική πρακτική δεν γίνεται τυχαία. Βασίζεται σε θεσμικούς μηχανισμούς που λειτουργούν αθόρυβα και σταθερά. Η εξουσία δεν χρειάζεται να ανακοινώσει ότι αλλάζει καθεστώς. Αρκεί να παρατείνει, να προσαρμόσει και να ενσωματώσει τα έκτακτα μέτρα στην καθημερινή λειτουργία του κράτους.
Οι νόμοι, οι κανονισμοί και τα διοικητικά εργαλεία προσαρμόζονται ώστε να φιλοξενούν την εξαίρεση χωρίς να τη χαρακτηρίζουν πια ως τέτοια. Έτσι, το προσωρινό παύει να ξεχωρίζει από το μόνιμο.
Στη θεωρητική ανάλυση, αυτή η διαδικασία εξηγείται μέσα από τη θεωρία της ασφαλειοποίησης, η οποία δείχνει πώς οι κυβερνήσεις μετατρέπουν προσωρινές κρίσεις σε μόνιμα πλαίσια άσκησης πολιτικής εξουσίας.
Η μετατόπιση του κοινοβουλευτικού ελέγχου
Σε συνθήκες κρίσης, ο κοινοβουλευτικός έλεγχος συχνά περιορίζεται στο όνομα της ταχύτητας. Οι αποφάσεις λαμβάνονται με πράξεις, διατάγματα ή κατεπείγουσες διαδικασίες. Αυτή η πρακτική παρουσιάζεται ως αναγκαία, αλλά η επανάληψή της δημιουργεί προηγούμενο.
Όταν ο έλεγχος μετατίθεται διαρκώς στο μέλλον, χάνει τη δύναμή του. Το κοινοβούλιο δεν αποκλείεται τυπικά. Απλώς ακολουθεί, αντί να προηγείται. Με τον χρόνο, αυτή η σχέση παγιώνεται ως νέα κανονικότητα.
Η κανονικοποίηση μέσω διοίκησης και τεχνοκρατίας
Η διοίκηση παίζει κρίσιμο ρόλο στην παγίωση της έκτακτης ανάγκης. Μέτρα που ξεκινούν ως προσωρινά ενσωματώνονται σε διαδικασίες, πρωτόκολλα και συστήματα ελέγχου. Η τεχνοκρατική τους μορφή τα απομακρύνει από την πολιτική συζήτηση.
Όταν ένα μέτρο παρουσιάζεται ως τεχνική αναγκαιότητα, η αμφισβήτησή του μοιάζει άτοπη. Η πολιτική επιλογή μεταμφιέζεται σε διοικητική ρουτίνα. Έτσι, η εξαίρεση χάνει το πολιτικό της βάρος και γίνεται λειτουργικό δεδομένο.
Η απουσία σαφούς τέλους
Κάθε έκτακτη ανάγκη προϋποθέτει ένα τέλος. Όταν αυτό το τέλος δεν ορίζεται με σαφήνεια, η επιστροφή στην κανονικότητα παραμένει θεωρητική. Οι παρατάσεις διαδέχονται η μία την άλλη χωρίς συγκεκριμένα κριτήρια αξιολόγησης.
Η έλλειψη σαφούς ορίου επιτρέπει στην εξουσία να διατηρεί τα μέτρα χωρίς να απολογείται. Η κοινωνία συνηθίζει αυτή την ασάφεια και σταματά να προσδοκά την άρση των περιορισμών ως άμεσο στόχο.
Η νέα ισορροπία εξουσίας
Όταν η έκτακτη ανάγκη παγιώνεται, η ισορροπία εξουσίας αλλάζει. Η εκτελεστική εξουσία λειτουργεί με μεγαλύτερη αυτονομία, ενώ οι μηχανισμοί ελέγχου δυσκολεύονται να επανέλθουν στον προηγούμενο ρόλο τους.
Αυτή η νέα ισορροπία δεν προκαλεί πάντα αντιδράσεις. Έχει ήδη γίνει οικεία. Και αυτό ακριβώς αποτελεί το πιο κρίσιμο στοιχείο της παγίωσης: η εξαίρεση δεν μοιάζει πια εξαίρεση.
Όταν η εξαίρεση γίνεται κανονικότητα
Η παγίωση της έκτακτης ανάγκης δεν ανακοινώνεται ποτέ επίσημα. Συμβαίνει όταν τα μέτρα παύουν να χρειάζονται δικαιολόγηση. Όταν η κοινωνία τα θεωρεί δεδομένα και η πολιτική τα αντιμετωπίζει ως μέρος της κανονικής διακυβέρνησης. Σε αυτό το σημείο, η εξαίρεση έχει ήδη ενσωματωθεί στο σύστημα.
Η μετάβαση αυτή δεν προϋποθέτει αυταρχικές τομές. Προκύπτει από τη συσσώρευση μικρών αποφάσεων που δεν ανακαλούνται. Κάθε κρίση αφήνει πίσω της ένα ίχνος, και αυτά τα ίχνη σχηματίζουν σταδιακά μια νέα πολιτική πραγματικότητα.
Το κόστος της μόνιμης προσωρινότητας
Η διαρκής επίκληση της έκτακτης ανάγκης έχει κόστος που δεν αποτυπώνεται άμεσα στους νόμους. Αποτυπώνεται στη σχέση των πολιτών με την εξουσία. Όταν οι περιορισμοί παρουσιάζονται ως αναπόφευκτοι, η πολιτική συμμετοχή περιορίζεται και η κριτική αντιμετωπίζεται ως εμπόδιο.
Με τον χρόνο, η κοινωνία προσαρμόζεται. Δεν αντιδρά έντονα, αλλά ούτε και διεκδικεί την επιστροφή στην προηγούμενη ισορροπία. Η προσωρινότητα γίνεται μόνιμη στάση αναμονής.
Η δυσκολία της επιστροφής
Η επιστροφή από την έκτακτη ανάγκη αποδεικνύεται πάντα πιο δύσκολη από την επιβολή της. Οι μηχανισμοί έχουν ήδη προσαρμοστεί, οι διαδικασίες έχουν αλλάξει και η εξουσία έχει συνηθίσει το διευρυμένο της πεδίο. Η άρση των μέτρων απαιτεί πολιτική βούληση και κοινωνική πίεση.
Χωρίς σαφή κριτήρια λήξης και χωρίς ενεργό έλεγχο, η κανονικότητα παραμένει ασαφής στόχος. Και όσο καθυστερεί, τόσο περισσότερο απομακρύνεται.
Το ανοιχτό ερώτημα της δημοκρατικής αντοχής
Το κρίσιμο ερώτημα δεν αφορά μόνο το πότε ξεκινά η έκτακτη ανάγκη, αλλά το αν και πώς τελειώνει. Μια δημοκρατία δοκιμάζεται όταν καλείται να επαναφέρει τα όριά της μετά την κρίση. Εκεί αποκαλύπτεται η αντοχή των θεσμών και της κοινωνίας.
Η έκτακτη ανάγκη μπορεί να είναι αναγκαία σε ορισμένες στιγμές. Όταν όμως παύει να είναι προσωρινή, μετατρέπεται σε δοκιμασία για τη δημοκρατική ζωή. Και αυτή η δοκιμασία δεν κρίνεται στην κορύφωση της κρίσης, αλλά στη διάρκεια που ακολουθεί.
