Όταν η οικονομική πολιτική παρουσιάζεται ως μονόδρομος
Με αφορμή την παρουσίαση του νέου προϋπολογισμού, η πολιτική συζήτηση επανέφερε μια γνώριμη λέξη στο προσκήνιο: «μονόδρομος». Οι επιλογές παρουσιάστηκαν ως αναγκαστικές, οι αποφάσεις ως δεδομένες και η συζήτηση μετακινήθηκε γρήγορα από το τι επιλέγεται στο γιατί «δεν υπάρχει εναλλακτική».
Αυτή η γλώσσα δεν αφορά μόνο την οικονομία. Αφορά τον τρόπο με τον οποίο η πολιτική εξουσία επικοινωνεί τις αποφάσεις της και οριοθετεί τον δημόσιο διάλογο. Όταν μια πολιτική παρουσιάζεται ως μονόδρομος, παύει να λειτουργεί ως αντικείμενο επιλογής και μετατρέπεται σε αναπόφευκτη πραγματικότητα.
Η δύναμη της λέξης «δεν γίνεται αλλιώς»
Η φράση «δεν γίνεται αλλιώς» λειτουργεί ως ισχυρό εργαλείο πολιτικής νομιμοποίησης. Αφαιρεί από τη συζήτηση τις εναλλακτικές, μειώνει τον χώρο της διαφωνίας και μεταφέρει το βάρος από την πολιτική απόφαση στην αντικειμενική αναγκαιότητα.
Στο πλαίσιο του προϋπολογισμού, αυτή η ρητορική εμφανίζεται συχνά. Οι αριθμοί, οι δεσμεύσεις και οι διεθνείς υποχρεώσεις παρουσιάζονται ως αδιαμφισβήτητα δεδομένα. Έτσι, η πολιτική επιλογή καλύπτεται από το πέπλο της τεχνικής ανάγκης.
Όταν η οικονομία παύει να είναι πολιτική
Η οικονομική πολιτική, όμως, δεν αποτελεί τεχνική διαδικασία. Αποτελεί πεδίο αξιών, προτεραιοτήτων και κοινωνικών επιλογών. Κάθε προϋπολογισμός αντανακλά συγκεκριμένες αποφάσεις για το ποιος κερδίζει, ποιος χάνει και ποιος καλείται να προσαρμοστεί.
Όταν αυτές οι αποφάσεις παρουσιάζονται ως μονόδρομος, η οικονομία αποπολιτικοποιείται. Η συζήτηση μεταφέρεται από το «τι επιλέγουμε» στο «τι αντέχουμε». Και αυτό περιορίζει τον ρόλο των πολιτών από συμμετέχοντες σε απλούς αποδέκτες.
Η κοινωνική αποδοχή της αναγκαιότητας
Οι κοινωνίες συχνά αποδέχονται αυτή τη ρητορική, ιδιαίτερα σε περιόδους αβεβαιότητας. Ο φόβος της αστάθειας, της κρίσης ή της διεθνούς απομόνωσης ενισχύει την ανάγκη για βεβαιότητα. Ο «μονόδρομος» προσφέρει ακριβώς αυτό: μια αίσθηση σταθερότητας, έστω και περιορισμένης.
Ωστόσο, αυτή η αποδοχή έχει κόστος. Όσο λιγότερο συζητούνται οι εναλλακτικές, τόσο πιο δύσκολο γίνεται να φανταστεί κανείς διαφορετικές πολιτικές. Η δημοκρατική συζήτηση στενεύει και η οικονομική πολιτική απομακρύνεται από την κοινωνική συμμετοχή.
Το πρώτο κρίσιμο ερώτημα
Το βασικό ερώτημα δεν αφορά το αν ο προϋπολογισμός είναι σωστός ή λάθος. Αφορά το πώς παρουσιάζεται. Όταν η οικονομική πολιτική εμφανίζεται ως μονόδρομος, η συζήτηση ξεκινά ήδη περιορισμένη.
Γιατί οι «μονόδρομοι» επανέρχονται σε περιόδους κρίσης
Η ρητορική του μονόδρομου εμφανίζεται συστηματικά σε περιόδους κρίσης. Όταν η οικονομία πιέζεται, οι αγορές αντιδρούν ή οι διεθνείς ισορροπίες μεταβάλλονται, η πολιτική εξουσία αναζητά γλώσσα σταθερότητας. Ο μονόδρομος λειτουργεί τότε ως μηχανισμός ελέγχου της αβεβαιότητας.
Αντί να ανοίξει τη συζήτηση για εναλλακτικές, την περιορίζει. Αντί να αναγνωρίσει την πολιτική ευθύνη των επιλογών, τη μεταφέρει σε εξωτερικούς παράγοντες. Έτσι, η κρίση μετατρέπεται σε επιχείρημα υπέρ της αναγκαιότητας.
Ο ρόλος των θεσμών και των «δεσμεύσεων»
Στην οικονομική πολιτική, οι θεσμοί παίζουν κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση του αφηγήματος. Δημοσιονομικοί κανόνες, διεθνείς συμφωνίες και αγορές παρουσιάζονται ως αμετακίνητα πλαίσια. Η πολιτική εμφανίζεται να κινείται εντός αυστηρών ορίων που δεν επιδέχονται αμφισβήτηση.
Αυτή η παρουσίαση δεν είναι ψευδής. Είναι όμως επιλεκτική. Οι θεσμοί αφήνουν πάντα περιθώρια ερμηνείας, προτεραιοτήτων και σταθμίσεων. Όταν αυτά τα περιθώρια αποσιωπώνται, ο δημόσιος διάλογος χάνει το βάθος του και η πολιτική επιλογή μεταμφιέζεται σε τεχνική αναγκαιότητα.
Η οικονομική πολιτική δεν επικοινωνείται ποτέ ουδέτερα, καθώς η ίδια η αφήγηση επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες αντιλαμβάνονται τις επιλογές και τα όριά τους, όπως δείχνει η θεωρία των πολιτικών αφηγήσεων στην οικονομία.
Η τεχνοκρατική γλώσσα ως φίλτρο πολιτικής συζήτησης
Η γλώσσα της οικονομικής πολιτικής συχνά γίνεται τεχνοκρατική. Όροι, δείκτες και προβλέψεις κυριαρχούν στη δημόσια σφαίρα. Αυτή η γλώσσα δημιουργεί απόσταση ανάμεσα στους πολίτες και τις αποφάσεις.
Όταν η κατανόηση δυσκολεύει, η αμφισβήτηση περιορίζεται. Οι πολίτες δεν απορρίπτουν απαραίτητα τις επιλογές. Απλώς αισθάνονται ότι δεν έχουν τα εργαλεία να τις συζητήσουν. Έτσι, ο μονόδρομος παγιώνεται όχι επειδή πείθει, αλλά επειδή αποθαρρύνει τον διάλογο.
Από την πολιτική ευθύνη στη διαχείριση αναγκών
Σε αυτό το πλαίσιο, η πολιτική μετατοπίζεται από την ευθύνη στη διαχείριση. Οι κυβερνήσεις παρουσιάζουν τον ρόλο τους όχι ως επιλογή κατεύθυνσης, αλλά ως υποχρέωση συμμόρφωσης. Η επιτυχία μετριέται με όρους σταθερότητας και όχι κοινωνικής συναίνεσης.
Αυτή η μετατόπιση αλλάζει και τη σχέση κράτους και κοινωνίας. Οι πολίτες δεν καλούνται να συμφωνήσουν ή να διαφωνήσουν. Καλούνται να προσαρμοστούν. Και η προσαρμογή παρουσιάζεται ως το μόνο ρεαλιστικό σενάριο.
Το όριο ανάμεσα στη σταθερότητα και τη σιωπή
Η σταθερότητα αποτελεί θεμιτό στόχο της οικονομικής πολιτικής. Όταν όμως επιτυγχάνεται μέσω της αποσιώπησης των εναλλακτικών, το τίμημα γίνεται δημοκρατικό. Ο δημόσιος διάλογος στενεύει και η πολιτική μετατρέπεται σε διαχείριση δεδομένων.
Σε αυτό το σημείο, ο μονόδρομος παύει να είναι εργαλείο σταθερότητας και γίνεται μηχανισμός σιωπής. Και αυτή η σιωπή επηρεάζει βαθύτερα τη δημοκρατία από οποιονδήποτε οικονομικό δείκτη.
Τι σημαίνει ο «μονόδρομος» για τους πολίτες
Όταν η οικονομική πολιτική παρουσιάζεται ως μονόδρομος, οι πολίτες μετακινούνται από τον ρόλο του συνομιλητή στον ρόλο του αποδέκτη. Η πολιτική δεν τους ζητά να σταθμίσουν επιλογές. Τους ζητά να προσαρμοστούν. Αυτή η μετατόπιση αλλάζει τη σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στην κοινωνία και την εξουσία.
Στην πράξη, ο μονόδρομος μειώνει το αίσθημα συμμετοχής. Οι αποφάσεις εμφανίζονται προειλημμένες και η δημόσια συζήτηση περιορίζεται στο πώς θα εφαρμοστούν, όχι στο αν θα έπρεπε να ακολουθηθούν άλλες κατευθύνσεις.
Η ευθύνη της πολιτικής επικοινωνίας
Η πολιτική επικοινωνία δεν αποτελεί ουδέτερο κανάλι μετάδοσης. Διαμορφώνει το πεδίο της σκέψης. Όταν επιλέγει τη γλώσσα της αναγκαιότητας, κλείνει δρόμους πριν αυτοί συζητηθούν. Όταν επιλέγει τη γλώσσα των επιλογών, ανοίγει χώρο για συμμετοχή και έλεγχο.
Η ευθύνη, επομένως, δεν αφορά μόνο τις οικονομικές αποφάσεις, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται. Η δημοκρατία δεν κρίνεται μόνο από τα αποτελέσματα, αλλά και από τη διαδικασία που οδηγεί σε αυτά.
Μπορεί να ξανανοίξει ο δημόσιος διάλογος;
Ο δημόσιος διάλογος μπορεί να ξανανοίξει όταν η πολιτική αναγνωρίσει ότι ακόμη και μέσα σε περιορισμούς υπάρχουν επιλογές. Η ύπαρξη δεσμεύσεων δεν ακυρώνει την ανάγκη συζήτησης. Την καθιστά πιο απαιτητική και πιο αναγκαία.
Όταν οι εναλλακτικές επιστρέφουν στη συζήτηση, οι πολίτες δεν αισθάνονται απλώς ασφαλέστεροι. Αισθάνονται συμμέτοχοι. Και αυτή η συμμετοχή αποτελεί θεμέλιο της δημοκρατικής νομιμοποίησης.
Το διακύβευμα πίσω από τους αριθμούς
Ο προϋπολογισμός δεν αποτελεί μόνο σύνολο αριθμών. Αποτελεί πολιτική αφήγηση για το παρόν και το μέλλον. Όταν αυτή η αφήγηση περιορίζεται στον μονόδρομο, η κοινωνία χάνει τη δυνατότητα να φανταστεί εναλλακτικές πορείες.
Το πραγματικό διακύβευμα, λοιπόν, δεν είναι αν υπάρχουν περιορισμοί. Είναι αν αυτοί οι περιορισμοί παρουσιάζονται ως αφετηρία συζήτησης ή ως τέλος της.
Ένα ανοιχτό ερώτημα
Κάθε φορά που η οικονομική πολιτική εμφανίζεται ως αναπόφευκτη, αξίζει να τίθεται ένα απλό ερώτημα: ποια επιλογή δεν συζητήθηκε; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν οδηγεί πάντα σε διαφορετικές αποφάσεις. Οδηγεί όμως σε πιο ώριμη δημοκρατική διαδικασία.
Και αυτή η διαδικασία παραμένει το πιο αξιόπιστο αντίβαρο απέναντι σε κάθε «μονόδρομο».
