Η Εξεταστική Επιτροπή για τον ΟΠΕΚΕΠΕ: νομική υπόσταση, αρμοδιότητες και πολιτικό διακύβευμα

Τι είναι θεσμικά η Εξεταστική Επιτροπή και πώς προκύπτει στην υπόθεση ΟΠΕΚΕΠΕ

Ο ρόλος της Εξεταστικής Επιτροπής στο κοινοβουλευτικό σύστημα

Η Εξεταστική Επιτροπή αποτελεί ένα από τα βασικά εργαλεία κοινοβουλευτικού ελέγχου. Δεν δημιουργείται για να αποδώσει ποινικές ευθύνες, ούτε για να αντικαταστήσει τη δικαιοσύνη. Δημιουργείται για να εξετάσει γεγονότα, διαδικασίες και πολιτικές επιλογές που συνδέονται με ζητήματα δημοσίου ενδιαφέροντος.

Η θεσμική της βάση βρίσκεται στο Σύνταγμα και στον Κανονισμό της Βουλής. Αυτό σημαίνει ότι δεν λειτουργεί αυθαίρετα, ούτε ανάλογα με τη βούληση της εκάστοτε πλειοψηφίας. Λειτουργεί μέσα σε ένα σαφές πλαίσιο αρμοδιοτήτων, με συγκεκριμένα δικαιώματα αλλά και ξεκάθαρα όρια.

Στην πράξη, η Εξεταστική Επιτροπή καλείται να απαντήσει σε ένα βασικό ερώτημα: πώς λειτούργησε ένας μηχανισμός του κράτους και αν από αυτή τη λειτουργία προκύπτουν πολιτικές ή διοικητικές ευθύνες.

Γιατί συστήνεται Εξεταστική στην περίπτωση του ΟΠΕΚΕΠΕ

Ο ΟΠΕΚΕΠΕ διαχειρίζεται ευρωπαϊκούς και εθνικούς πόρους μεγάλης κλίμακας. Η ορθή λειτουργία του δεν αφορά μόνο την ελληνική διοίκηση, αλλά και την αξιοπιστία της χώρας απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όταν προκύπτουν σοβαρές ενδείξεις δυσλειτουργιών, παραλείψεων ή πιθανών καταχρήσεων, το ζήτημα παύει να είναι τεχνικό και αποκτά θεσμικό χαρακτήρα.

Η σύσταση Εξεταστικής Επιτροπής σε αυτή την περίπτωση δεν είναι τυπική αντίδραση. Αντανακλά την ανάγκη να εξεταστεί:

• αν το σύστημα ελέγχων λειτούργησε επαρκώς,

• αν υπήρξαν διοικητικές αστοχίες ή πολιτικές επιλογές που άνοιξαν “παράθυρα”,

• αν η κρατική εποπτεία ανταποκρίθηκε στη σοβαρότητα της διαχείρισης.

Η επιλογή της Εξεταστικής, αντί άλλης κοινοβουλευτικής διαδικασίας, δείχνει ότι το αντικείμενο θεωρείται ευρύτερο και δεν περιορίζεται σε μεμονωμένα περιστατικά.

Τι εξετάζει και τι δεν εξετάζει μια Εξεταστική

Εδώ βρίσκεται ένα από τα πιο συχνά σημεία σύγχυσης. Η Εξεταστική Επιτροπή εξετάζει γεγονότα και λειτουργίες, όχι πρόσωπα με ποινικούς όρους. Μπορεί να καλέσει μάρτυρες, να ζητήσει έγγραφα και να συνθέσει μια συνολική εικόνα για το πώς λειτούργησε ένας οργανισμός σε βάθος χρόνου.

Δεν αποδίδει ποινικές κατηγορίες. Δεν εκδίδει αποφάσεις. Δεν επιβάλλει κυρώσεις. Το αποτέλεσμα της εργασίας της είναι ένα πόρισμα, το οποίο αποτυπώνει πολιτικές εκτιμήσεις και προτάσεις.

Αυτό δεν μειώνει τη σημασία της. Αντίθετα, καθιστά σαφές ότι η Εξεταστική λειτουργεί ως φίλτρο: συγκεντρώνει στοιχεία, τα οργανώνει και τα τοποθετεί στο δημόσιο πεδίο, ώστε η Βουλή και, εφόσον χρειαστεί, η Δικαιοσύνη να κινηθούν θεσμικά.

Η διαφορά ανάμεσα σε Εξεταστική και Προανακριτική

Στην πολιτική συζήτηση συχνά τίθεται το ερώτημα γιατί επιλέγεται Εξεταστική και όχι Προανακριτική. Η απάντηση βρίσκεται στο αντικείμενο. Η Προανακριτική αφορά συγκεκριμένες ποινικές ευθύνες πολιτικών προσώπων. Η Εξεταστική αφορά τη συνολική λειτουργία ενός μηχανισμού.

Στην περίπτωση του ΟΠΕΚΕΠΕ, το εύρος του ζητήματος –διαχρονικό, διοικητικό, θεσμικό– ευνοεί τη χρήση Εξεταστικής Επιτροπής ως πρώτου σταδίου. Αυτό δεν αποκλείει άλλες διαδικασίες. Απλώς προηγείται η χαρτογράφηση του προβλήματος.

Το πρώτο συμπέρασμα

Σε θεσμικό επίπεδο, η Εξεταστική Επιτροπή για τον ΟΠΕΚΕΠΕ δεν είναι ούτε “αστεία” ούτε παντοδύναμη. Είναι ένα εργαλείο με συγκεκριμένο ρόλο: να ρίξει φως σε ένα σύνθετο σύστημα διαχείρισης δημόσιου χρήματος και να αποτυπώσει πολιτικές ευθύνες όπου αυτές προκύπτουν.

Το ερώτημα δεν είναι αν η Εξεταστική μπορεί να λύσει το πρόβλημα από μόνη της. Το ερώτημα είναι αν θα χρησιμοποιηθεί για ουσιαστική κατανόηση ή απλώς ως πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης.

Πώς λειτουργεί στην πράξη η Εξεταστική Επιτροπή και ποια είναι τα πραγματικά της όρια

Η σύνθεση και ο τρόπος εργασίας

Η Εξεταστική Επιτροπή συγκροτείται από βουλευτές όλων των κοινοβουλευτικών ομάδων, με αναλογική εκπροσώπηση. Αυτό από μόνο του διαμορφώνει ένα ιδιαίτερο πλαίσιο λειτουργίας. Η Επιτροπή δεν αποτελεί σώμα τεχνοκρατών ή ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων, αλλά πολιτικό όργανο με θεσμικό ρόλο.

Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι η έρευνα εξελίσσεται μέσα από:

• καταθέσεις μαρτύρων,

• συλλογή και μελέτη εγγράφων,

• ερωτήσεις που συχνά αντικατοπτρίζουν πολιτικές προτεραιότητες,

• εσωτερικές διαφωνίες ως προς το εύρος και την κατεύθυνση της διερεύνησης.

Η ποιότητα της δουλειάς μιας Εξεταστικής εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το αν τα μέλη της επιλέγουν να λειτουργήσουν πρωτίστως θεσμικά ή πρωτίστως πολιτικά.

Η επιλογή των μαρτύρων και η σημασία της

Ένα από τα πιο κρίσιμα στοιχεία είναι ποιοι καλούνται ως μάρτυρες. Στην υπόθεση του ΟΠΕΚΕΠΕ, αυτό περιλαμβάνει:

• διοικητικά στελέχη του οργανισμού,

• υπηρεσιακούς παράγοντες,

• πολιτικά πρόσωπα που είχαν εποπτικό ρόλο,

• ενδεχομένως τεχνικούς συμβούλους ή ελεγκτικούς μηχανισμούς.

Η επιλογή αυτή καθορίζει και το βάθος της έρευνας. Αν η Επιτροπή περιοριστεί σε πρόσωπα χαμηλότερης ευθύνης, η εικόνα που προκύπτει θα είναι αποσπασματική. Αν, αντίθετα, εξεταστούν οι δομικές αποφάσεις και οι αλυσίδες εποπτείας, τότε μπορεί να αναδειχθούν ουσιαστικά συμπεράσματα.

Η πρόσβαση σε έγγραφα και δεδομένα

Θεσμικά, η Εξεταστική έχει δικαίωμα να ζητήσει έγγραφα από δημόσιους φορείς. Στην πράξη, όμως, αυτό δεν σημαίνει αυτόματη διαφάνεια. Συχνά προκύπτουν ζητήματα:

• καθυστερήσεων,

• ελλιπών στοιχείων,

• τεχνικής δυσκολίας στην ανάγνωση δεδομένων,

• ή ακόμα και ερμηνευτικών διαφορών για το τι σχετίζεται άμεσα με το αντικείμενο.

Στην περίπτωση του ΟΠΕΚΕΠΕ, όπου η διαχείριση ενισχύσεων βασίζεται σε σύνθετα πληροφοριακά συστήματα και κανονιστικά πλαίσια, η κατανόηση των δεδομένων απαιτεί χρόνο και εξειδίκευση. Η Επιτροπή καλείται να αξιολογήσει όχι μόνο τι έγινε, αλλά και πώς λειτουργούσαν οι μηχανισμοί ελέγχου.

Το πολιτικό βάρος μέσα στη διαδικασία

Παρά τον θεσμικό της χαρακτήρα, η Εξεταστική δεν λειτουργεί σε πολιτικό κενό. Κάθε κατάθεση, κάθε ερώτηση και κάθε δημόσια τοποθέτηση αξιολογείται και επικοινωνιακά. Αυτό συχνά οδηγεί σε ένταση, αντιπαραθέσεις και προσπάθειες διαμόρφωσης εντυπώσεων.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η διαδικασία χάνει αυτομάτως την αξία της. Σημαίνει όμως ότι το πολιτικό στοιχείο επηρεάζει τον ρυθμό, τη στόχευση και ενίοτε την καθαρότητα της έρευνας. Όσο πιο σύνθετη είναι η υπόθεση, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος η ουσία να χαθεί μέσα στη σύγκρουση.

Το πόρισμα ως τελικό προϊόν

Το τελικό αποτέλεσμα της Εξεταστικής Επιτροπής είναι το πόρισμα. Εκεί αποτυπώνονται:

• τα ευρήματα της έρευνας,

• οι εκτιμήσεις για πολιτικές ή διοικητικές ευθύνες,

• τυχόν προτάσεις για θεσμικές αλλαγές.

Σημαντικό είναι ότι τα πορίσματα συχνά δεν είναι ενιαία. Διαφορετικές πολιτικές δυνάμεις μπορεί να καταθέσουν ξεχωριστές εκτιμήσεις. Αυτό δεν ακυρώνει την αξία τους, αλλά δείχνει τα όρια της πολιτικής συναίνεσης.

Το δεύτερο συμπέρασμα

Στην πράξη, η Εξεταστική Επιτροπή για τον ΟΠΕΚΕΠΕ λειτουργεί ως καθρέφτης του πολιτικού και θεσμικού συστήματος. Μπορεί να φωτίσει κρίσιμες πτυχές της λειτουργίας του οργανισμού, αλλά δεν μπορεί από μόνη της να επιβάλει λύσεις.

Το αν θα παραχθεί ουσιαστικό αποτέλεσμα εξαρτάται από το κατά πόσο η διαδικασία θα ξεπεράσει την τυπική αντιπαράθεση και θα εστιάσει στις δομικές αιτίες του προβλήματος.

Το πολιτικό διακύβευμα, η ευρωπαϊκή διάσταση και τι κρίνεται τελικά

Όταν η υπόθεση ξεπερνά τα εθνικά όρια

Η υπόθεση του ΟΠΕΚΕΠΕ δεν εξελίσσεται αποκλειστικά στο εσωτερικό πολιτικό πεδίο. Η εμπλοκή της Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας (EPPO) μετατοπίζει το κέντρο βάρους. Δεν πρόκειται πλέον μόνο για ζήτημα κοινοβουλευτικού ελέγχου ή πολιτικής αντιπαράθεσης, αλλά για υπόθεση που αφορά την προστασία ευρωπαϊκών οικονομικών συμφερόντων.

Η διαβίβαση στοιχείων από την EPPO προς το Ελληνικό Κοινοβούλιο προσδίδει στο θέμα θεσμική βαρύτητα που δεν μπορεί να αγνοηθεί. Σημαίνει ότι υπάρχουν δεδομένα τα οποία εξετάζονται με ποινικά κριτήρια σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ανεξάρτητα από τον ρυθμό ή το αποτέλεσμα της Εξεταστικής Επιτροπής.

Αυτό δημιουργεί ένα παράλληλο πλαίσιο ελέγχου: από τη μία η πολιτική διαδικασία της Βουλής, από την άλλη η δικαστική διερεύνηση σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Η πολιτική διαχείριση της Εξεταστικής

Σε πολιτικό επίπεδο, η Εξεταστική Επιτροπή λειτουργεί ως πεδίο ισορροπίας. Η κυβέρνηση επιδιώκει να δείξει ότι ασκεί θεσμικό έλεγχο και ότι δεν αποφεύγει τη διαφάνεια. Ταυτόχρονα, επιδιώκει να κρατήσει τη διαδικασία εντός πλαισίου που δεν οδηγεί αυτομάτως σε ποινική κλιμάκωση.

Η αντιπολίτευση, από την πλευρά της, βλέπει την Εξεταστική ως ευκαιρία ανάδειξης πολιτικών ευθυνών και ως μοχλό πίεσης για περαιτέρω θεσμικές κινήσεις. Η σύγκρουση αυτή είναι αναμενόμενη. Δεν ακυρώνει τον θεσμό, αλλά καθορίζει το περιβάλλον μέσα στο οποίο λειτουργεί.

Το κρίσιμο ερώτημα δεν είναι αν υπάρχει πολιτική αντιπαράθεση. Υπάρχει σε κάθε Εξεταστική. Το ερώτημα είναι αν η αντιπαράθεση αυτή θα επιτρέψει την ανάδειξη της ουσίας ή αν θα απορροφήσει το ενδιαφέρον, αφήνοντας τις δομικές αδυναμίες στο περιθώριο.

Τι σημαίνει η υπόθεση για τον ίδιο τον ΟΠΕΚΕΠΕ

Πέρα από την πολιτική και θεσμική διάσταση, υπάρχει και η πρακτική πλευρά. Ο ΟΠΕΚΕΠΕ καλείται να αποκαταστήσει την αξιοπιστία του ως οργανισμός πληρωμών. Αυτό δεν αφορά μόνο το παρελθόν, αλλά και τη μελλοντική λειτουργία του συστήματος ενισχύσεων.

Η ύπαρξη εξεταστικής διαδικασίας και παράλληλης ευρωπαϊκής διερεύνησης δημιουργεί πίεση για:

• ενίσχυση των εσωτερικών ελέγχων,

• αναθεώρηση διαδικασιών,

• σαφέστερη εποπτεία,

• θεσμικές εγγυήσεις διαφάνειας.

Αν αυτά δεν προκύψουν ως αποτέλεσμα, τότε η Εξεταστική θα έχει περιοριστεί σε καταγραφή και όχι σε ουσιαστική βελτίωση.

Η ευθύνη του θεσμικού αποτελέσματος

Η Εξεταστική Επιτροπή δεν κρίνεται από την ένταση των συνεδριάσεων ή από τις δημόσιες δηλώσεις. Κρίνεται από το αν θα αφήσει πίσω της ένα σαφές θεσμικό αποτύπωμα. Ένα πόρισμα που θα περιγράφει με ακρίβεια πώς λειτούργησε ο μηχανισμός, πού εντοπίζονται οι αδυναμίες και ποιες αλλαγές απαιτούνται.

Αν το πόρισμα περιοριστεί σε γενικές διαπιστώσεις ή σε κομματικές αναγνώσεις, τότε το πρόβλημα μετατίθεται στο μέλλον. Αν όμως λειτουργήσει ως βάση για πραγματικές θεσμικές παρεμβάσεις, τότε η διαδικασία θα έχει δικαιώσει τον ρόλο της.

Το τελικό συμπέρασμα

Η Εξεταστική Επιτροπή για τον ΟΠΕΚΕΠΕ δεν είναι ούτε πανάκεια ούτε προσχηματική από τη φύση της. Είναι ένα εργαλείο με συγκεκριμένες δυνατότητες και σαφή όρια. Η πραγματική της αξία θα φανεί από το αν καταφέρει να μετατρέψει ένα σύνθετο πολιτικό και διοικητικό ζήτημα σε τεκμηριωμένη θεσμική γνώση.

Το γεγονός ότι η υπόθεση παρακολουθείται και σε ευρωπαϊκό επίπεδο σημαίνει ότι η συζήτηση δεν μπορεί να κλείσει εύκολα ή γρήγορα. Το πολιτικό σύστημα καλείται όχι απλώς να διαχειριστεί την πίεση, αλλά να αποδείξει ότι μπορεί να λειτουργήσει με διαφάνεια, συνέπεια και θεσμική σοβαρότητα.

Και αυτό, τελικά, είναι το πραγματικό διακύβευμα.