Γεωπολιτική κρίση και η καθημερινότητα στην Ελλάδα: πώς αλλάζει η ζωή μας σε έναν κόσμο μόνιμης αστάθειας

Τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε συνηθίσει να ακούμε λέξεις όπως γεωπολιτική, κρίση, αναθεωρητικές δυνάμεις, παγκόσμια ασφάλεια. Συνήθως όμως τις αντιμετωπίζουμε σαν κάτι μακρινό, σαν ένα αφηρημένο παιχνίδι ισχύος ανάμεσα σε υπερδυνάμεις. Κι όμως, μια μόνιμη παγκόσμια γεωπολιτική κρίση δεν μένει στα χαρτιά των αναλυτών· περνάει αργά αλλά σταθερά στο πορτοφόλι, στο σούπερ μάρκετ, στο άγχος για το αύριο, στην ψυχολογία μιας ολόκληρης κοινωνίας.

Σε αυτό το κείμενο εξετάζουμε πώς θα μπορούσε να αλλάξει η καθημερινότητα στην Ελλάδα αν ο κόσμος μπει σε μια εποχή σχεδόν διαρκούς γεωπολιτικής αστάθειας. Όχι μόνο τι σημαίνει αυτό για κράτη και στρατούς, αλλά για λογαριασμούς, τρόφιμα, δουλειές, σχέδια ζωής. Και κυρίως, τι μπορεί να κάνει μια μικρή χώρα και ένας απλός πολίτης μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον.

1. Τι σημαίνει στην πράξη μια μόνιμη γεωπολιτική κρίση

Ο όρος μόνιμη γεωπολιτική κρίση δεν είναι απλώς ωραία φράση για τίτλους. Περιγράφει έναν κόσμο όπου οι μεγάλες δυνάμεις συγκρούονται σε πολλά μέτωπα, τα όρια σφαιρών επιρροής αμφισβητούνται και οι διεθνείς κανόνες δεν έχουν πια την ίδια βαρύτητα. Πόλεμοι δι αντιπροσώπων, ενεργειακός εκβιασμός, κυβερνοεπιθέσεις, εμπορικοί πόλεμοι, ασύμμετρες απειλές, όλα αυτά συνυπάρχουν σε ένα μόνιμο υπόβαθρο έντασης.

Για μια χώρα όπως η Ελλάδα, που βρίσκεται σε κομβικό σημείο χαρτών, θαλάσσιων δρόμων και ενεργειακών σχεδίων, αυτό σημαίνει ότι η γεωπολιτική παύει να είναι θεωρία και γίνεται καθημερινότητα. Ζούμε σε μια περιοχή όπου συναντιούνται συμφέροντα ΝΑΤΟ, ΕΕ, Ρωσίας, περιφερειακών δυνάμεων, με ανοικτές πληγές σε Μέση Ανατολή, Βαλκάνια, Ανατολική Μεσόγειο.

Ζώντας σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η Ελλάδα δεν μπορεί να είναι ούτε απολύτως ασφαλής ούτε πραγματικά ουδέτερη. Το διεθνές κλίμα διαπερνά την οικονομία, την ενέργεια, την κοινωνία, την πολιτική ζωή. Και αυτό αρχίζει να φαίνεται στους μικρούς, καθημερινούς δείκτες: στον λογαριασμό ρεύματος, στην τιμή της βενζίνης, στο ψωμί, στο ενοίκιο, στο άγχος της επόμενης μέρας.

2. Ενέργεια και κόστος ζωής: ο πρώτος καθρέφτης της κρίσης

Η πιο άμεση μετάφραση μιας γεωπολιτικής έντασης στην τσέπη του Έλληνα πολίτη είναι η ενέργεια. Κάθε φορά που κλιμακώνεται μια σύγκρουση, κάθε φορά που απειλούνται αγωγοί, θαλάσσια περάσματα ή πετρελαιοπαραγωγικές περιοχές, η αγορά αντιδρά. Οι τιμές της ενέργειας γίνονται πιο ασταθείς, τα τιμολόγια ρεύματος ανεβοκατεβαίνουν, η βενζίνη και το πετρέλαιο κίνησης γίνονται καθημερινό άγχος.

Σε έναν κόσμο μόνιμης γεωπολιτικής αστάθειας, αυτή η αβεβαιότητα δεν είναι περιστασιακό φαινόμενο αλλά νέα κανονικότητα. Για την Ελλάδα σημαίνει:

• συχνότερες και πιο έντονες διακυμάνσεις σε τιμές ρεύματος και καυσίμων,
• μεγαλύτερη εξάρτηση από εισαγόμενα καύσιμα ή από λίγους προμηθευτές,
• πίεση σε νοικοκυριά και μικρές επιχειρήσεις που λειτουργούν στα όρια,
• ένα μόνιμο αίσθημα ανασφάλειας για το αν θα βγαίνουν οι λογαριασμοί.

Η ενεργειακή φτώχεια δεν είναι θεωρία. Είναι όταν πρέπει να διαλέξεις ανάμεσα σε θέρμανση και άλλα βασικά έξοδα, όταν περιορίζεις τη χρήση του κλιματισμού ακόμη και σε ακραίες θερμοκρασίες, όταν η αύξηση στην τιμή των καυσίμων μειώνει αυτόματα τη δυνατότητα μετακίνησης, άρα και τις ευκαιρίες εργασίας και κοινωνικής ζωής.

3. Τρόφιμα και εφοδιαστική αλυσίδα: το σούπερ μάρκετ ως γεωπολιτικό βαρόμετρο

Το ράφι του σούπερ μάρκετ είναι αθόρυβος δείκτης παγκόσμιας κρίσης. Ξαφνικές ελλείψεις, αυξήσεις στις τιμές βασικών προϊόντων, διακοπές σε εισαγωγές συγκεκριμένων αγαθών, όλα αυτά μπορεί να είναι συνέπεια μιας μακρινής σύγκρουσης ή μιας απόφασης για κυρώσεις κάπου στον πλανήτη.

Σε ένα σενάριο παρατεταμένης γεωπολιτικής έντασης, η Ελλάδα θα βρεθεί αντιμέτωπη με:

• αυξήσεις σε δημητριακά, έλαια, ζωοτροφές, άρα και σε κρέας και γαλακτοκομικά,
• περιστασιακές ελλείψεις σε συγκεκριμένα προϊόντα που στηρίζονται σε εισαγωγές,
• έμμεσες πιέσεις στην εγχώρια παραγωγή λόγω κόστους ενέργειας και πρώτων υλών,
• αύξηση της σημασίας της αυτάρκειας σε βασικά τρόφιμα.

Ο Έλληνας καταναλωτής το ζει αυτό ως μόνιμο αίσθημα ακρίβειας. Μια λίστα αγορών που πριν λίγα χρόνια κόστιζε Χ, τώρα κοστίζει πολύ περισσότερο, χωρίς να έχει αλλάξει δραματικά το περιεχόμενό της. Και κάθε καινούρια κρίση ή πόλεμος κάπου αλλού μοιάζει να προσθέτει ένα ακόμα επίπεδο πίεσης.

4. Εργασία, επενδύσεις και οικονομική ανασφάλεια

Οι αγορές δεν αγαπούν την αβεβαιότητα, και μια μόνιμη γεωπολιτική κρίση παράγει ακριβώς αυτό: αβεβαιότητα για το αύριο. Αυτό επηρεάζει τις επενδύσεις, το ρίσκο που είναι διατεθειμένες να πάρουν οι επιχειρήσεις, τις προοπτικές δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας.

Για την Ελλάδα, που ήδη έχει πίσω της μια δεκαετία οικονομικής κρίσης και αργής ανάκαμψης, μια τέτοια παγκόσμια κατάσταση σημαίνει:

• πιο διστακτικούς ξένους επενδυτές σε μακροπρόθεσμα project,
• αύξηση του κόστους δανεισμού σε περιόδους μεγάλης διεθνούς έντασης,
• πιθανή μείωση του τουρισμού σε περίπτωση εντονότερων πολεμικών εστιών στην περιοχή,
• μεγαλύτερη δυσκολία για νέους να σχεδιάσουν σταθερή επαγγελματική πορεία.

Η εργασιακή επισφάλεια, οι ελαστικές μορφές απασχόλησης, η ανάγκη διαρκούς προσαρμογής σε νέα δεδομένα γίνονται μόνιμο στοιχείο της ζωής. Δεν πρόκειται μόνο για το αν κάποιος έχει ή δεν έχει δουλειά, αλλά για το αν μπορεί να κάνει σχέδια σε ορίζοντα πενταετίας, να επενδύσει σε σπουδές, σπίτι, οικογένεια.

5. Ψυχική υγεία και συλλογικό άγχος

Η γεωπολιτική κρίση δεν είναι μόνο λογαριασμοί και οικονομικοί δείκτες. Είναι και ψυχολογία. Όταν ζεις σε ένα περιβάλλον διαρκών ειδήσεων για πολέμους, ασκήσεις, απειλές, ενεργειακά σοκ, κυβερνοεπιθέσεις, η αίσθηση σταθερότητας διαβρώνεται σιγά σιγά.

Στην Ελλάδα, όπου ήδη υπάρχουν ισχυρά ίχνη από προηγούμενες κρίσεις, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε:

• αυξημένο άγχος για το μέλλον, ειδικά στους νέους,
• αίσθηση ότι ό,τι και να κάνεις προσωπικά, οι μεγάλες δυνάμεις θα καθορίσουν τη ζωή σου,
• κυκλοθυμία στην κοινωνική διάθεση, με εναλλαγές μεταξύ θυμού, κυνισμού και παραίτησης,
• άνοδο θεωριών συνωμοσίας και ακραίων αφηγήσεων που υπόσχονται απλές απαντήσεις σε σύνθετα προβλήματα.

Η ψυχική υγεία γίνεται έτσι και αυτή μέρος της γεωπολιτικής εξίσωσης. Όσο περισσότεροι άνθρωποι νιώθουν ότι δεν έχουν έλεγχο πάνω στη ζωή τους, τόσο πιο εύκολα στρέφονται σε φανατισμό, σε μηδενιστική στάση ή σε πλήρη αδιαφορία για τα κοινά.

6. Κοινωνική συνοχή και πολιτική ζωή σε εποχή αβεβαιότητας

Οι μεγάλες κρίσεις είναι σαν μεγεθυντικός φακός: αναδεικνύουν τις ήδη υπάρχουσες ανισότητες και ρωγμές. Σε μια χώρα με μεγάλες διαφορές εισοδημάτων, περιφερειακών ευκαιριών και πρόσβασης σε υπηρεσίες, μια παγκόσμια γεωπολιτική αναταραχή μπορεί να βαθύνει ακόμη περισσότερο τα χάσματα.

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, είναι πιθανό να δούμε:

• ενίσχυση λαϊκιστικών και ακραίων πολιτικών δυνάμεων,
• αύξηση της καχυποψίας απέναντι σε θεσμούς, ΜΜΕ, διεθνείς οργανισμούς,
• πόλωση στον δημόσιο διάλογο, όπου η σύνθετη ανάλυση χάνεται και κυριαρχούν συνθήματα,
• κίνδυνο δημοκρατικής κόπωσης, με ολοένα λιγότερους πολίτες να συμμετέχουν ενεργά.

Η πολιτική, αντί να λειτουργεί ως εργαλείο διαχείρισης της κρίσης, μπορεί να γίνει πεδίο εκτόνωσης θυμού, ανταγωνισμού ταυτοτήτων και βραχυπρόθεσμου παιχνιδιού εντυπώσεων. Σε αυτό το κλίμα, οι μακροπρόθεσμες στρατηγικές για ασφάλεια, ενέργεια, παιδεία, υγεία δυσκολεύονται να βρουν χώρο.

7. Τι μπορεί να κάνει μια μικρή χώρα σε έναν επικίνδυνο κόσμο

Μπροστά σε όλο αυτό το σύνθετο σκηνικό, είναι εύκολο να νιώσει κάποιος μικρός και ανίσχυρος. Ωστόσο, μια μικρή χώρα δεν είναι υποχρεωτικά καταδικασμένη να σύρεται παθητικά. Η Ελλάδα μπορεί να επενδύσει σε τρία επίπεδα:

• Σοβαρή εξωτερική πολιτική και συμμαχίες: ενεργή διπλωματία, όχι μόνο δηλώσεις αλλά πραγματικές σχέσεις με κράτη, περιφερειακές συμμαχίες, συμμετοχή σε δομές που συζητούν ασφάλεια, ενέργεια, κλίμα.
• Ενεργειακή και διατροφική ανθεκτικότητα: διαφοροποίηση πηγών ενέργειας, ενίσχυση ΑΠΕ, στήριξη εγχώριας παραγωγής τροφίμων, υποδομές που αντέχουν σε κρίσεις.
• Επένδυση στην κοινωνία και στο ανθρώπινο κεφάλαιο: παιδεία, υγεία, ψηφιακές δεξιότητες, ενίσχυση της κριτικής σκέψης ώστε οι πολίτες να καταλαβαίνουν τι συμβαίνει στον κόσμο γύρω τους.

Οι διεθνείς οργανισμοί, όπως τα Ηνωμένα Έθνη, προειδοποιούν ήδη εδώ και χρόνια για τους κινδύνους μιας εποχής πολλαπλών κρίσεων. Σχετικές αναφορές και εκθέσεις, όπως αυτές που παρουσιάζονται σε σελίδες του ΟΗΕ για παγκόσμιες απειλές και ασφάλεια, δείχνουν ότι η συζήτηση δεν είναι θεωρητική αλλά άμεση και πρακτική.

Το ερώτημα για την Ελλάδα είναι αν θα περιμένει παθητικά κάθε επόμενη κρίση ή αν θα χτίσει έγκαιρα δομές ανθεκτικότητας.

8. Τι μπορεί να κάνει ο απλός πολίτης μέσα σε όλο αυτό

Μια μόνιμη γεωπολιτική κρίση είναι κάτι που υπερβαίνει τον μεμονωμένο άνθρωπο. Παρ όλα αυτά, ο πολίτης δεν είναι εντελώς αδύναμος. Υπάρχουν επίπεδα στα οποία μπορεί να κάνει διαφορά, τόσο για τον εαυτό του όσο και για το περιβάλλον του.

• Ενημέρωση από σοβαρές πηγές: αποφυγή εντυπωσιοθηρίας, διασταύρωση πληροφοριών, κατανόηση βασικών εννοιών όπως αποτροπή, ενεργειακή ασφάλεια, εφοδιαστική αλυσίδα.
• Οικονομική και ενεργειακή στοιχειώδης προετοιμασία: βασικές αποταμιεύσεις όπου είναι δυνατόν, προσοχή σε χρέη και υποχρεώσεις, μικρές κινήσεις για εξοικονόμηση ενέργειας στο σπίτι.
• Κοινότητα και αλληλεγγύη: σχέση με γείτονες, τοπικές πρωτοβουλίες, ανταλλαγές υπηρεσιών και αγαθών σε μικρή κλίμακα, ενίσχυση της εμπιστοσύνης σε επίπεδο γειτονιάς.
• Συμμετοχή στα κοινά: ψήφος, δημόσιος διάλογος, στήριξη δομών που προσπαθούν να κρατήσουν την κοινωνία όρθια, από σχολεία μέχρι δομές υγείας και κοινωνικής φροντίδας.

Η αίσθηση ότι δεν ελέγχουμε τίποτα είναι από τα πιο διαβρωτικά συναισθήματα. Αντίθετα, η αίσθηση ότι έστω σε μικρή κλίμακα μπορείς να βάλεις ένα λιθαράκι, λειτουργεί σαν αντίδοτο στην παραίτηση.

9. Συμπέρασμα: να ζεις ανθρώπινα σε έναν μη σταθερό κόσμο

Η μόνιμη γεωπολιτική κρίση δεν είναι σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Είναι πιθανή περιγραφή των επόμενων δεκαετιών, αν οι σχέσεις μεταξύ μεγάλων δυνάμεων συνεχίσουν να επιδεινώνονται και οι θεσμοί συλλογικής ασφάλειας αποδυναμώνονται.

Για την Ελλάδα, μια τέτοια εποχή δεν σημαίνει μόνο κίνδυνο πολεμικών επεισοδίων. Σημαίνει βαθιές, συχνά αργές αλλά επίμονες αλλαγές στην καθημερινότητα: στην ενέργεια, στο φαγητό, στην εργασία, στην ψυχολογία, στην πολιτική ζωή. Και ακριβώς επειδή οι αλλαγές αυτές είναι ύπουλα σταδιακές, υπάρχει κίνδυνος να τις αποδεχτούμε ως αναπόφευκτες.

Το ζητούμενο δεν είναι να ζούμε σε διαρκή φόβο για το αύριο, αλλά να συνειδητοποιήσουμε ότι η ασφάλεια δεν είναι μόνο θέμα συνόρων και όπλων. Είναι θέμα κοινωνίας, θεσμών, παιδείας, πολιτικής κουλτούρας. Και ότι σε έναν κόσμο όπου οι μεγάλες δυνάμεις παίζουν σκληρά, μια μικρή χώρα και οι πολίτες της μπορούν να επιλέξουν αν θα είναι παθητικοί θεατές ή συνειδητοί διαμορφωτές της δικής τους ανθεκτικότητας.

Δεν μπορούμε να ελέγξουμε τις κινήσεις όλων των παικτών στον παγκόσμιο χάρτη. Μπορούμε όμως να ελέγξουμε το πώς θα σταθούμε ως κοινωνία, ως θεσμοί και ως άτομα απέναντι σε μια εποχή αβεβαιότητας. Και αυτό, όσο μικρό κι αν φαίνεται μπροστά στους τίτλους περί πολέμων και κρίσεων, είναι τελικά ο χώρος όπου παίζεται η δική μας καθημερινή, ανθρώπινη γεωπολιτική.