Γιατί η επιστήμη μας φοβίζει περισσότερο απ’ όσο μας εξηγεί
Κάθε φορά που ανακοινώνεται μια μεγάλη επιστημονική ανακάλυψη, το πρώτο συναίσθημα σπάνια είναι η κατανόηση. Συχνά είναι ο φόβος. Μαύρες τρύπες, τεχνητή νοημοσύνη, γενετική, κλιματικά μοντέλα παρουσιάζονται ως κάτι εντυπωσιακό αλλά ταυτόχρονα απειλητικό, σαν δυνάμεις που ξεφεύγουν από τον ανθρώπινο έλεγχο.
Αυτή η αντίδραση δεν προκύπτει επειδή η επιστήμη έγινε πιο επικίνδυνη. Προκύπτει επειδή το χάσμα ανάμεσα στη γνώση και την εξήγηση μεγάλωσε. Η επιστήμη προχωρά με ταχύτητα, αλλά ο δημόσιος λόγος δυσκολεύεται να την ακολουθήσει.
Όταν η πληροφορία δεν γίνεται κατανόηση
Σήμερα ζούμε σε μια εποχή υπερπληροφόρησης. Οι επιστημονικές ειδήσεις κυκλοφορούν παντού, όμως σπάνια συνοδεύονται από το απαραίτητο πλαίσιο. Οι τίτλοι τονίζουν το εντυπωσιακό στοιχείο και αφήνουν στην άκρη το πώς και το γιατί.
Έτσι, η επιστήμη εμφανίζεται ως κάτι μακρινό, σχεδόν απρόσιτο. Δεν λειτουργεί ως εργαλείο κατανόησης του κόσμου, αλλά ως πηγή δέους και αβεβαιότητας. Και όταν κάτι δεν το κατανοούμε, το αντιμετωπίζουμε πιο εύκολα με φόβο.
Ο ρόλος των μέσων και της ταχύτητας
Ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται οι επιστημονικές εξελίξεις παίζει καθοριστικό ρόλο. Η ανάγκη για γρήγορη είδηση και εντυπωσιασμό αφήνει ελάχιστο χώρο για εξήγηση. Οι σύνθετες έννοιες συμπιέζονται σε λίγες λέξεις και χάνουν το νόημά τους.
Σε αυτό το περιβάλλον, η επιστήμη μοιάζει με μια αλυσίδα από «σοκ» και όχι με μια συνεχόμενη διαδικασία κατανόησης. Το κοινό δεν βλέπει τη διαδρομή, μόνο το αποτέλεσμα. Και το αποτέλεσμα, χωρίς πλαίσιο, συχνά μοιάζει απειλητικό.
Από τη γνώση στον φόβο
Ο φόβος δεν γεννιέται από την επιστήμη την ίδια. Γεννιέται από την απουσία ερμηνείας. Όταν δεν εξηγούμε τι σημαίνει μια ανακάλυψη και τι δεν σημαίνει, αφήνουμε χώρο σε υπερβολές και παρερμηνείες.
Έτσι, η επιστήμη παύει να λειτουργεί ως εργαλείο διαφώτισης και μετατρέπεται σε κάτι ασαφές, σχεδόν μυστηριώδες. Και κάθε τι μυστηριώδες, σε μια κοινωνία που αναζητά βεβαιότητες, προκαλεί ανασφάλεια.
Πώς δημιουργείται ο φόβος γύρω από την επιστήμη
Ο φόβος γύρω από την επιστήμη δεν εμφανίζεται τυχαία. Δημιουργείται σε σημεία όπου η γνώση συναντά την αβεβαιότητα. Όταν οι επιστήμονες μιλούν με πιθανότητες και σενάρια, αλλά ο δημόσιος λόγος ζητά απόλυτες απαντήσεις, γεννιέται σύγχυση.
Η επιστήμη δεν υπόσχεται βεβαιότητα. Υπόσχεται κατανόηση που εξελίσσεται. Όταν αυτή η διαφορά δεν γίνεται σαφής, η επιστημονική γλώσσα ακούγεται ασαφής ή αντιφατική. Και η ασάφεια συχνά ερμηνεύεται ως απειλή.
Η έλλειψη εμπιστοσύνης
Η εμπιστοσύνη παίζει καθοριστικό ρόλο. Σε κοινωνίες όπου η εμπιστοσύνη στους θεσμούς μειώνεται, η επιστήμη δεν μένει ανεπηρέαστη. Αντιμετωπίζεται όχι ως ανεξάρτητη διαδικασία γνώσης, αλλά ως μέρος ενός ευρύτερου συστήματος που πολλοί θεωρούν αδιαφανές.
Όταν οι πολίτες δεν εμπιστεύονται τους θεσμούς, δυσκολεύονται να εμπιστευτούν και τα επιστημονικά συμπεράσματα. Ακόμη και οι πιο τεκμηριωμένες ανακαλύψεις αντιμετωπίζονται με καχυποψία, όχι λόγω των δεδομένων, αλλά λόγω του πλαισίου στο οποίο παρουσιάζονται.
Η επιστήμη ως αφήγηση φόβου
Σε πολλές περιπτώσεις, η επιστήμη παρουσιάζεται μέσα από αφηγήσεις κινδύνου. Πανδημίες, κλιματική αλλαγή, τεχνητή νοημοσύνη προβάλλονται κυρίως ως απειλές. Οι πιθανότητες και οι αβεβαιότητες μετατρέπονται σε τίτλους καταστροφής.
Αυτή η προσέγγιση δεν βοηθά την κατανόηση. Δημιουργεί άμυνα. Όταν ο κόσμος βομβαρδίζεται με σενάρια κινδύνου χωρίς επαρκή εξήγηση, αντιδρά με φόβο ή άρνηση. Και στις δύο περιπτώσεις, η σχέση με την επιστήμη διαρρηγνύεται.
Όταν η πολυπλοκότητα γίνεται εμπόδιο
Η επιστήμη είναι από τη φύση της πολύπλοκη. Όταν όμως αυτή η πολυπλοκότητα δεν μεταφράζεται σε κατανοητή γλώσσα, λειτουργεί ως φράγμα. Οι άνθρωποι αισθάνονται ότι αποκλείονται από τη γνώση που υποτίθεται ότι τους αφορά.
Σε αυτό το σημείο, η επιστήμη παύει να θεωρείται κοινό αγαθό και μετατρέπεται σε υπόθεση ειδικών. Και ό,τι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε ή να ελέγξουμε, τείνουμε να το φοβόμαστε.
Η δυσκολία δεν βρίσκεται τόσο στην επιστήμη την ίδια, όσο στον τρόπο με τον οποίο μεταφράζεται στο κοινό, καθώς η επιστημονική γνώση απαιτεί πλαίσιο για να γίνει κατανοητή και όχι απλώς εντυπωσιακή.
Ο κύκλος του φόβου
Ο φόβος οδηγεί σε απόσταση. Η απόσταση οδηγεί σε λιγότερη κατανόηση. Και η λιγότερη κατανόηση ενισχύει τον φόβο. Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος που απομακρύνει την κοινωνία από την επιστημονική σκέψη.
Η έξοδος από αυτόν τον κύκλο δεν βρίσκεται σε περισσότερους τίτλους ή πιο εντυπωσιακές ανακοινώσεις. Βρίσκεται στην επαναφορά της εξήγησης στο επίκεντρο.
Πώς μπορεί να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στην επιστήμη και την κοινωνία
Η λύση στο πρόβλημα του φόβου απέναντι στην επιστήμη δεν βρίσκεται στην απλοποίηση μέχρι παραμόρφωσης. Βρίσκεται στη μετάφραση. Η επιστήμη χρειάζεται γλώσσα που να εξηγεί χωρίς να υποτιμά και να περιγράφει χωρίς να δραματοποιεί.
Όταν οι επιστημονικές εξελίξεις παρουσιάζονται με σαφήνεια, πλαίσιο και όρια, παύουν να μοιάζουν απειλητικές. Γίνονται αυτό που πραγματικά είναι: εργαλεία κατανόησης του κόσμου και όχι πηγές τρόμου.
Ο ρόλος της επιστημονικής επικοινωνίας
Η επιστημονική επικοινωνία δεν αποτελεί δευτερεύον στάδιο της έρευνας. Αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της. Όταν η γνώση δεν επικοινωνείται σωστά, χάνει μεγάλο μέρος της κοινωνικής της αξίας.
Οι επιστήμονες, τα μέσα ενημέρωσης και οι θεσμοί μοιράζονται την ευθύνη. Δεν αρκεί να υπάρχουν δεδομένα. Χρειάζεται να εξηγείται τι σημαίνουν, ποια είναι τα όριά τους και τι δεν λένε. Εκεί ακριβώς χτίζεται η εμπιστοσύνη.
Από τον φόβο στην κατανόηση
Η κατανόηση δεν εξαλείφει την αβεβαιότητα. Τη βάζει στη σωστή της θέση. Όταν οι άνθρωποι κατανοούν ότι η επιστήμη εξελίσσεται, διορθώνεται και αμφισβητεί τον εαυτό της, παύουν να την αντιμετωπίζουν ως αυθεντία ή απειλή.
Αντί για φόβο, αναπτύσσεται μια πιο ώριμη σχέση. Μια σχέση που βασίζεται στη γνώση, όχι στην προσδοκία απόλυτων απαντήσεων.
Η επιστήμη ως κοινό αγαθό
Όταν η επιστήμη παρουσιάζεται ως κάτι που αφορά μόνο ειδικούς, αποξενώνει. Όταν παρουσιάζεται ως κοινό αγαθό, ενδυναμώνει. Η γνώση δεν χρειάζεται να γίνει εύκολη. Χρειάζεται να γίνει προσβάσιμη.
Αυτή η προσβασιμότητα δεν μειώνει την επιστημονική ακρίβεια. Την ενισχύει, γιατί επιτρέπει στην κοινωνία να συμμετέχει στη συζήτηση και όχι απλώς να παρακολουθεί.
Ένα διαφορετικό μέλλον για τη γνώση
Η επιστήμη θα συνεχίσει να παράγει ανακαλύψεις που εντυπωσιάζουν και προβληματίζουν. Το ερώτημα είναι αν αυτές οι ανακαλύψεις θα συνοδεύονται από κατανόηση ή από φόβο.
Αν η εξήγηση προηγηθεί του εντυπωσιασμού, η επιστήμη μπορεί να ξαναγίνει αυτό που ιστορικά υπήρξε: ένας τρόπος να μειώνουμε το άγνωστο, όχι να το φοβόμαστε.
