Γιατί η ελευθερία υποχωρεί όταν κυριαρχεί ο φόβος
Σε περιόδους αβεβαιότητας, οι κοινωνίες αλλάζουν προτεραιότητες. Όταν ο φόβος μπαίνει στο προσκήνιο, η ελευθερία παύει να αποτελεί αυτονόητη αξία και μετατρέπεται σε διαπραγματεύσιμο μέγεθος. Οι πολίτες δεν εγκαταλείπουν συνειδητά τα δικαιώματά τους. Τα ανταλλάσσουν με την υπόσχεση της προστασίας.
Η δυναμική αυτή δεν εμφανίζεται ξαφνικά. Αναπτύσσεται σταδιακά, μέσα από λόγο, εικόνες και πολιτικές επιλογές που παρουσιάζουν τον κόσμο ως επικίνδυνο. Σε αυτό το περιβάλλον, η ασφάλεια αποκτά ηθικό βάρος. Φαίνεται όχι μόνο αναγκαία, αλλά και αυτονόητα σωστή.
Η ασφάλεια ως ψυχολογική ανάγκη
Η ασφάλεια λειτουργεί πρωτίστως στο επίπεδο της ψυχολογίας. Όταν οι άνθρωποι αισθάνονται ότι απειλούνται, αναζητούν σταθερότητα. Θέλουν να πιστέψουν ότι κάποιος ελέγχει την κατάσταση. Η πολιτική εξουσία αξιοποιεί αυτή την ανάγκη, όχι απαραίτητα με πρόθεση καταστολής, αλλά με στόχο την αποτελεσματικότητα.
Σε τέτοιες συνθήκες, οι περιορισμοί παρουσιάζονται ως προσωρινά μέτρα. Η κοινωνία τους αποδέχεται, επειδή μοιάζουν αναγκαίοι. Το πρόβλημα δεν βρίσκεται στην αρχική αποδοχή, αλλά στη διάρκεια και στην επέκτασή τους.
Πώς αλλάζει ο τρόπος σκέψης των πολιτών
Όταν η ασφάλεια γίνεται κυρίαρχη αξία, αλλάζει και το πλαίσιο σκέψης. Οι πολίτες αρχίζουν να αξιολογούν τις πολιτικές με βάση το αν «προστατεύουν» και όχι αν είναι δίκαιες ή αναλογικές. Η ελευθερία μετατοπίζεται στο περιθώριο της συζήτησης.
Σε αυτό το νέο πλαίσιο, η κριτική αντιμετωπίζεται συχνά ως ανευθυνότητα. Όποιος αμφισβητεί τα μέτρα, παρουσιάζεται ως αφελής ή επικίνδυνος. Έτσι, ο δημόσιος διάλογος περιορίζεται χωρίς να επιβληθεί τυπικά καμία λογοκρισία.
Η πολιτική αξιοποίηση της αβεβαιότητας
Οι κυβερνήσεις δεν δημιουργούν πάντα τον φόβο, αλλά τον διαχειρίζονται. Όταν μια κοινωνία βιώνει κρίσεις, η πολιτική εξουσία καλείται να δείξει αποφασιστικότητα. Η ασφάλεια προσφέρει το κατάλληλο αφήγημα, γιατί δικαιολογεί γρήγορες αποφάσεις και περιορισμένη διαβούλευση.
Με αυτόν τον τρόπο, η ελευθερία δεν αφαιρείται βίαια. Υποχωρεί σιωπηλά. Οι πολίτες συνηθίζουν τους νέους κανόνες, επειδή τους συνδέουν με την προστασία. Η συνήθεια, όμως, παγιώνει τις αλλαγές.
Το πρώτο βήμα της μετατόπισης
Η αποδοχή λιγότερης ελευθερίας δεν ξεκινά με μεγάλες τομές. Ξεκινά με μικρές παραχωρήσεις. Έναν επιπλέον έλεγχο. Μια προσωρινή απαγόρευση. Μια διεύρυνση αρμοδιοτήτων. Κάθε βήμα φαίνεται λογικό από μόνο του.
Στο σύνολό τους, όμως, αυτά τα βήματα μετακινούν τα όρια της δημοκρατικής ζωής. Και αυτή η μετακίνηση συχνά γίνεται αντιληπτή μόνο όταν έχει ήδη ολοκληρωθεί.
Οι κοινωνικοί μηχανισμοί που νομιμοποιούν τον περιορισμό
Οι κοινωνίες δεν αποδέχονται λιγότερη ελευθερία μόνο λόγω πολιτικών αποφάσεων. Την αποδέχονται επειδή ενεργοποιούνται συγκεκριμένοι κοινωνικοί μηχανισμοί που μετατρέπουν τον περιορισμό σε κάτι φυσιολογικό. Ο φόβος λειτουργεί ως επιταχυντής, αλλά η αποδοχή χτίζεται μέσα από καθημερινές εμπειρίες και αφηγήματα.
Όταν τα μέσα ενημέρωσης, ο δημόσιος λόγος και οι πολιτικές δηλώσεις επαναλαμβάνουν διαρκώς την εικόνα του κινδύνου, η κοινωνία αρχίζει να τον θεωρεί μόνιμο. Σε αυτό το περιβάλλον, η εξαίρεση μοιάζει λογική και η κανονικότητα μετατοπίζεται.
Η δύναμη της επανάληψης και της συνήθειας
Η επανάληψη παίζει καθοριστικό ρόλο. Όταν οι πολίτες ακούνε συνεχώς ότι η απειλή παραμένει, συνηθίζουν την ιδέα ότι τα μέτρα πρέπει να παραμείνουν. Η συνήθεια μειώνει την αντίδραση. Αυτό που αρχικά προκαλούσε ανησυχία, σταδιακά περνά απαρατήρητο.
Η συνήθεια δεν επιβάλλεται. Εδραιώνεται. Και όσο περισσότερο διαρκεί, τόσο δυσκολότερα αμφισβητείται. Έτσι, οι περιορισμοί παύουν να μοιάζουν προσωρινοί και αποκτούν χαρακτήρα κανονικότητας.
Ο κοινωνικός διαχωρισμός ως εργαλείο αποδοχής
Σε πολλές περιπτώσεις, η αποδοχή των περιορισμών συνοδεύεται από διαχωρισμούς. Δημιουργούνται ομάδες που θεωρούνται περισσότερο επικίνδυνες, λιγότερο υπεύθυνες ή λιγότερο άξιες εμπιστοσύνης. Ο διαχωρισμός αυτός επιτρέπει στην πλειονότητα να αισθάνεται ασφαλής.
Όταν οι περιορισμοί αφορούν «τους άλλους», η κοινωνική αντίσταση μειώνεται. Η ελευθερία δεν χάνεται για όλους ταυτόχρονα. Χάνεται σταδιακά, ξεκινώντας από τους πιο αδύναμους ή τους λιγότερο δημοφιλείς.
Η κανονικοποίηση του ελέγχου
Ο έλεγχος παρουσιάζεται συχνά ως τεχνικό ζήτημα. Κάμερες, δεδομένα, διαδικασίες και πρωτόκολλα εμφανίζονται ως ουδέτερα εργαλεία. Η τεχνολογική τους μορφή απομακρύνει τη συζήτηση από τις πολιτικές συνέπειες.
Όταν ο έλεγχος ντύνεται με τον μανδύα της τεχνοκρατίας, οι πολίτες δυσκολεύονται να τον αμφισβητήσουν. Τον αντιλαμβάνονται ως αναπόφευκτη εξέλιξη και όχι ως πολιτική επιλογή.
Η σιωπηλή μετατόπιση των ορίων
Η αποδοχή λιγότερης ελευθερίας δεν εκδηλώνεται με μαζικές δηλώσεις συναίνεσης. Εκδηλώνεται με σιωπή. Όταν οι αντιδράσεις μειώνονται και οι ερωτήσεις λιγοστεύουν, τα όρια έχουν ήδη μετακινηθεί.
Αυτή η σιωπηλή μετατόπιση αποτελεί τον πιο αποτελεσματικό μηχανισμό αλλαγής. Δεν προκαλεί ρήξεις. Δεν δημιουργεί έντονες συγκρούσεις. Απλώς αλλάζει σταδιακά το τι θεωρείται φυσιολογικό στη δημόσια ζωή.
Η ισορροπία που δεν είναι ποτέ δεδομένη
Η ελευθερία και η ασφάλεια δεν βρίσκονται ποτέ σε μόνιμη ισορροπία. Κάθε κοινωνία τη διαπραγματεύεται συνεχώς, άλλοτε συνειδητά και άλλοτε σιωπηλά. Όταν οι κρίσεις διαδέχονται η μία την άλλη, η ασφάλεια τείνει να κυριαρχεί, όχι επειδή η ελευθερία χάνει την αξία της, αλλά επειδή ο φόβος επείγει περισσότερο.
Αυτή η προτεραιοποίηση δεν συνιστά από μόνη της κατάργηση της δημοκρατίας. Συνιστά όμως μετατόπιση. Και κάθε μετατόπιση αφήνει ίχνη που δύσκολα σβήνουν.
Το κόστος της μόνιμης επιφυλακής
Η συνεχής αίσθηση απειλής δεν επηρεάζει μόνο τις πολιτικές αποφάσεις. Διαμορφώνει χαρακτήρες, συμπεριφορές και κοινωνικές σχέσεις. Όταν οι πολίτες συνηθίζουν να ζουν σε καθεστώς επιφυλακής, αποδέχονται πιο εύκολα την επιτήρηση και τον περιορισμό.
Με τον χρόνο, η ελευθερία παύει να βιώνεται ως καθημερινό δικαίωμα και μετατρέπεται σε αφηρημένη αξία. Αυτό το κόστος δεν εμφανίζεται άμεσα στους νόμους. Εμφανίζεται στον τρόπο που οι κοινωνίες σκέφτονται και συζητούν.
Η ευθύνη της δημοκρατικής εγρήγορσης
Η διατήρηση της ελευθερίας δεν εξαρτάται μόνο από τα συντάγματα και τους θεσμούς. Εξαρτάται από την ικανότητα των κοινωνιών να παραμένουν σε εγρήγορση, ακόμη και όταν η ασφάλεια μοιάζει να τα δικαιολογεί όλα.
Η δημοκρατία δεν δοκιμάζεται μόνο σε περιόδους σταθερότητας. Δοκιμάζεται κυρίως όταν καλείται να λειτουργήσει μέσα στον φόβο. Εκεί, η ισορροπία ανάμεσα στην προστασία και στην ελευθερία αποκαλύπτει το πραγματικό της βάθος.
Το ανοιχτό ερώτημα για το μέλλον
Το ερώτημα που παραμένει ανοιχτό δεν αφορά το αν οι κοινωνίες χρειάζονται ασφάλεια. Τη χρειάζονται. Αφορά το πώς ορίζουν τα όριά της και πώς ελέγχουν τις συνέπειές της.
Σε έναν κόσμο όπου οι κρίσεις σπάνια τελειώνουν οριστικά, η πρόκληση δεν είναι να επιλέξουμε ανάμεσα στην ελευθερία και την ασφάλεια. Η πρόκληση είναι να μην αφήσουμε τη μία να εξαφανίσει την άλλη χωρίς καν να το αντιληφθούμε.
